Monumentale biografie over ongrijpbare schrijfster
Tekst Gerrit Brand
De Braziliaanse literatuur kent een aantal grote namen. Ik noem een paar van mijn favorieten: Machado de Assis, Graciliano Ramos, Guimarães Rosa, Dalton Trevisan en Jorge Amado. Clarice Lispector hoort daar sinds kort ook bij. Een jaar of vijftien geleden was ik al eens op haar naam gestuit en had ik Het uur van de ster (de Nederlandse vertaling van haar laatste roman A hora da estrela) op de kop weten te tikken, maar blijkbaar maakte het boek toen niet voldoende indruk op me, want ik kan het in mijn boekenkast nergens weer vinden, wat betekent dat ik het ooit bij ‘een grote opruiming’ heb weggedaan. Spijt als haren op mijn hoofd, zeker na lezing van de fantastische biografie die Benjamin Moser over Clarice Lispector schreef.
Clarice Lispector wist het zelf ook: of je houdt van haar werk of je vindt het helemaal niks. Er zit weinig tussen. Als je een roman van Lispector leest besef je onmiddellijk, dit is grote literatuur. En tegelijkertijd moet je concluderen dat je er vaak maar weinig van snapt. Dat komt niet omdat haar vocabulaire zo moeilijk is, maar omdat je vaak gewoon niet begrijpt wat ze nu precies wil zeggen. Hermetisch is een woord dat geregeld valt in de biografie van Benjamin Moser, gesloten, iets waar je niet bij kunt komen, een wereld op zich. Ze wist zelf ook wel, dat er zo tegen haar werk werd aangekeken. Ze gaf weinig interviews maar in 1977 liet ze zich interviewen voor de tv. Het interview mocht pas na haar dood publiek worden gemaakt. Daarin vertelt ze dat een leraar Portugees haar meedeelde dat hij een boek van haar drie keer gelezen had en er nog steeds niets van begreep, terwijl een zeventienjarige scholiere haar kwam vertellen dat ze precies begreep wat de schrijfster bedoelde.
Brazilië is net als de VS een immigratieland. Miljoenen mensen emigreerden naar Brazilië, velen uit het Midden-Oosten en uit Europa, maar bijvoorbeeld ook uit Japan wist men de weg naar het land te vinden. De joodse ouders van Clarice Lispector behoorden tot de weinige gelukkigen die de vreselijke pogroms in Oekraïne, die geregeld de kop opstaken en rond 1920 op hun allerergst waren, wisten te overleven en erin slaagden naar Brazilië te emigreren. Ongeschonden kwam de familie er echter niet door. De moeder van Clarice werd tijdens een pogrom verkracht en liep een geslachtsziekte op waardoor ze langzaamaan verlamd raakte. Clarice Lispector werd in 1920 in Oekraïne geboren en kwam toen ze twee maanden oud was naar Brazilië. Haar moeder overleed toen ze negen was. Benjamin Moser komt in zijn biografie tot de conclusie dat de dood van de moeder, met de schuldgevoelens die daarmee voor de dochter gepaard gingen, een van de belangrijkste thema’s, zo niet hét centrale thema in het werk van de schrijfster is.
Clarice Lispector groeide doodarm op in Recife, in het noorden van Brazilië. Na het overlijden van haar moeder verhuisde de vader met zijn drie dochters (Clarice was de jongste) naar Rio de Janeiro, waar Clarice rechten studeerde en haar toekomstige man ontmoette, de diplomaat Maury Gurgel Valente. Met hem verbleef ze in de jaren veertig en vijftig onder andere in Italië, Zwitserland en de VS. Uit het huwelijk werden twee zonen geboren.
Onderwijl schreef Clarice haar eerste romans die door haar literaire vrienden meteen als bijzonder herkend werden, wat niet wil zeggen dat ze er onmiddellijk beroemd mee werd. De waardering was er, maar tot in de jaren zestig had ze moeite haar boeken uitgegeven te krijgen. Het werk van Lispector is dan ook moeilijk toegankelijk. Je weet wat je leest maar je vraagt je toch voortdurend af wat er nou precies staat en wat de schrijfster probeert te zeggen. Eenzaamheid en het zoeken naar God en dat onderhuidse schuldgevoel vanwege de dood van de moeder (de dochter heeft de moeder niet kunnen redden) vormen de thema’s van haar werk, dat je daarmee existentieel zou kunnen noemen. Clarice Lispector was joods, maar niet belijdend, in wezen was ze atheïstisch, echter voortdurend op zoek naar wat je bij gebrek aan een betere term maar God moet noemen. Onwillekeurig doet haar werk me denken aan dat van de middeleeuwse mystieke dichters, een grote zoektocht naar de oorsprong van ons bestaan. Als je bedenkt dat Lispector in haar eenzaamheid vooral in haar latere leven (ze scheidde rond haar veertigste van Gurgel Valente en ging permanent in Rio wonen, in het enige land wonen waar ze zich thuisvoelde) veel kalmerings- en slaapmiddelen tot zich nam, kun je je wel enigszins voorstellen dat het mystieke denken van haar er niet minder op werd. Depressie volgde op depressie, Clarice Lispector behoorde nou niet bepaald tot de mensen die het leven meestal van de zonnige kant bezien.
Het werk van Lispector is (nog) weinig vertaald in het Nederlands. Wie geen Portugees kan zal dus kennis moeten maken met haar romans in het Engels of Duits. Het uur van de ster is opnieuw uitgebracht en er is een boek verschenen met haar kronieken (ze schreef kronieken/columns in een aantal Braziliaanse dagbladen) in de Privédomeinreeks bij de Arbeiderspers. Gelukkig citeert Benjamin Moser uitgebreid uit de verschillende romans die tijdens haar leven verschenen, zodat je toch een goed beeld krijgt van haar werk. Moser heeft alles in korte overzichtelijke paragrafen en hoofdstukken ingedeeld. De biografie verveelt geen moment, integendeel je wordt meegesleept in het leven van de schrijfster en vooral tegen het einde is het moeilijk het boek weg te leggen. Benjamin Moser is niet bang zijn persoonlijke mening te geven, hij interpreteert en psychologiseert er af en toe lustig op los, maar het is geen moment storend. Hij schreef een aanstekelijke biografie die je zin geeft om Clarice Lispector te gaan lezen. Het boek (oorspr. titel Why this world: a biography of Clarice Lispector) is over de hele wereld geprezen. Aardige bijkomstigheid is dat Benjamin Moser, geboren in Austin Texas, in Nederland woont.
Al googelend kwam ik ook het interview uit februari 1977 tegen, dat ze enkele maanden voor haar dood aan de Braziliaanse tv gaf. Ik aarzelde om het te gaan bekijken, per slot van rekening heb je na lezing van de biografie van Moser een bepaald ideaalbeeld van Clarice Lispector in gedachten, dat wel eens verstoord zou kunnen worden door filmbeelden van de schrijfster. De werkelijkheid is vaak minder mooi dan de verbeelding ervan. Hoewel de hopeloze triestheid en eenzaamheid ervan afstralen, maakt het interview de ongrijpbare schrijfster in mijn ogen alleen maar grootser.
Clarice Lispector stierf op 57-jarige leeftijd aan kanker.
Biografie
Clarice Lispector, Benjamin Moser
560 pagina’s, mei 2016
Arbeiderspers
RSS-feed