De Hemelbouwer. Fraaie biografie over Eise Eisinga, bouwer Planetarium Franeker

​Pas verschenen:

Tekst Gerrit Brand
Wel eens in Franeker geweest? Dit authentieke Friese stadje ligt wat afgelegen tussen Leeuwarden et ligt wat afgelegen tussen Leeuwarden en Harlingen. In Noord-Friesland dus. De meeste mensen racen er langs van en naar de afsluitdijk. Maar het is de moeite waard om er eens een stop te maken. Al was het alleen maar vanwege het oudste Planetarium van Europa dat daar te vinden is. In de achttiende eeuw gebouwd door Eise Eisinga over wie nu een prachtige biografie is verschenen. Het Planetarium is voorgedragen voor de Unesco werelderfgoedlijst.
​
Geen dikke pil, maar een bijzonder mooi uitgevoerd, hardcover boek (met een heel speciaal stofomslag – poster van de sterrenhemel in het Planetarium), geschreven door Arjen Dijkstra, directeur van het Universiteitsmuseum in Groningen. Via tientallen, voorheen onbekende, bronnen weet hij een verrassend beeld te construeren van de Hemelbouwer. Dijkstra plaatst Eisinga in de context van grote economische, politieke en wetenschappelijke veranderingen. Hij laat zien dat de geschiedenis van Eisinga en het Planetarium nauw verweven zijn met het ontstaan van het moderne Friesland én Nederland.

Werkend model
Wie het Planetarium wel eens bezocht heeft, zoals ondergetekende (ik wil er na het lezen van deze biografie zo snel mogelijk weer naartoe), raakt meteen onder de indruk. Het was een bijzondere prestatie om zoiets te bouwen. Tegenwoordig zou men, dankzij de moderne, digitale techniek, met gebruikmaking van computers, een dergelijk het zonnestelsel nabootsend systeem wellicht gemakkelijker kunnen maken. Zoals je ook voor een habbekrats quartz uurwerken kunt kopen. Maar in de tijd van Eisinga was alles alleen maar mechanisch. Arjen Dijkstra beschrijft gedetailleerd hoe de eenvoudige Friese wolkammer en amateurastronoom Eisinga in 1781 een werkend model van ons zonnestelsel in zijn ‘herenhuis’ in de universiteitsstad Franeker bouwde. Franeker stelt nu niet meer zo veel voor, maar was toentertijd een belangrijke stad. Na Leiden (1575) was het de tweede stad in Nederland die, in 1585, een universiteit kreeg.
​
Wolkammer
Eise Eisinga was van beroep wolkammer, dat wil zeggen dat hij een soort handelshuis dreef in schapenwol, die bewerkt werd voor export. In Friesland was dit in de achttiende eeuw het exportproduct, waarop de rijkdom van de provincie gebaseerd werd. Zonder schapen en wol waren volgens biograaf Dijkstra de elf Friese steden er niet geweest (en hadden we dus geen Elfstedentocht gehad).
In de loop der eeuwen is er veel mythevorming rondom Eisinga ontstaan. Zo zou hij nauwelijks schoolopleiding gehad hebben maar hoogbegaafd zijn geweest. Maar Dijkstra toont aan dat hij een redelijk gefortuneerd zakenman in de wolbusiness was, die heus wel een goede schoolopleiding had genoten. Dijkstra vertelt veel over het universitaire systeem in die tijd, waarin wiskunde belangrijk was. Eisinga kon goed rekenen en was prima op de hoogte van de nieuwste ideeën over het heelal. Hij ging er in tegenstelling tot veel sterrenkundigen in zijn tijd van uit dat de aarde om de zon draaide en niet andersom.

Zeven jaar bouwen
Toen het Planetarium na zeven jaar bouwen in 1781 af was, kwamen er steeds meer bezoekers op af. Wetenschappers, en hooggeplaatste mensen zoals koningen en staatslieden kwamen uit heel Europa om het Planetarium van Eisinga te bekijken. In 1818 kwam koning Willem I op bezoek. Ook de Zweedse koning bracht, in 1782 en incognito, een bezoek aan het Planetarium.

Revolutie
Het waren aan het eind van de achttiende eeuw woelige tijden. In Frankrijk heerste de revolutie, maar ook in Nederland was er van alles aan de hand. Rond 1790 vluchtte Eisinga, die patriot was voor de Oranjegezinden.
Gewapende groepen, tegenwoordig zouden we milities zeggen, een term die de biograaf ook gebruikt, moeten Friesland in 1787 beschermen tegen militair ingrijpen vanuit de rest van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Eisinga raakt betrokken bij het patriottische Franeker vrijkorps, een van de gewapende burgermilities die weigeren nog langer het gezag van de Oranjes te erkennen. Eise Eisinga wordt ervan beschuldigd al te enthousiast meegewerkt te hebben aan deze ‘revolutie’. Als deze dan ook mislukt raakt Eisinga alles kwijt. Zijn vrouw overlijdt en het huis wordt verbeurd verklaard. Na een vlucht naar Duitsland en jaren van ballingschap in Groningen (sic!), keert in 1795 eindelijk het tij voor hem als de patriotten alsnog aan de macht weten te komen. Eisinga gaat terug naar Franeker. Het Planetarium is er gelukkig nog. En Eisinga wordt  volksvertegenwoordiger in de Friese Staten en neemt zitting in de Friese Rekenkamer en in wordt zelfs Kamerlid in Den Haag.

Zoals gezegd heeft Arjen Dijkstra een prachtige, vlot leesbare biografie geschreven waarin hij de persoon Eise Eisinga plaatst te midden van de politiekmaatschappelijke en wetenschappelijke ontwikkelingen van zijn tijd. Niet alleen voor de Friezen hoogst interessant maar voor alle Nederlanders. Eigenlijk zouden kinderen op de middelbare school dit boek moeten lezen, al was het alleen maar om begrip te krijgen voor de geschiedenis van ons land in een periode die vaak als saai en burgerlijk beschouwd wordt.

De Hemelbouwer. Biografie van Eise Eisinga, Arjen Dijkstra, uitgeverij Noordboek, ISBN 9789056157890. € 22,50
Eisinga Planetarium op werelderfgoedlijst
Eise Eisinga Planetarium in Franeker wordt voorgedragen voor de Unesco werelderfgoedlijst. Het Planetarium met het nauwkeurige bewegende model van het zonnestelsel werd door de Friese wolkammer Eisinga tussen 1774 en 1781 gebouwd.