Raduan Nassar is literatuur voor gevorderden

Recensie door Gerrit Brand

Een klein oeuvre maar wat een meesterwerken!
 
Bijbelse landbouw en Een glas woede zijn de twee voornaamste werken van Raduan Nassar. Uitgeverij Prometheus heeft ze als twee verschillende boekjes uitgebracht. In de sublieme vertaling van Harrie Lemmens. Raduan Nassar (1935) is een raadselachtige schrijver die je zonder meer tot de top van de Braziliaanse literatuur mag rekenen. Het gekke is dat hij na deze twee boeken, en nog een paar verhalen die (nog) niet vertaald zijn maar wel in zijn Obra Completa dat in 2016 in Brazilië uitkwam staan, gestopt is met schrijven. ​

Het leven bestaat uit toevalligheden. Zo las ik begin vorig jaar ergens dat aan Raduan Nassar de Prêmio Camões 2016 was toegekend, de belangrijkste literaire prijs voor het Portugees taalgebied die door de Braziliaanse en Portugese overheid gezamenlijk wordt verleend. Even googelen leverde als resultaat op wie Raduan Nassar was en dat er nog geen enkel boek van hem in Nederlandse vertaling was verschenen. Ik dacht, hier ligt een kans voor mij als uitgever, en desnoods vertaal ik zijn werk zelf, en dus liet ik me door vrienden in Brazilië een exemplaar van zijn Obra Completa toesturen, een prachtige hardcover, mooi papier, mooie linnen band, 450 pagina’s is alles wat Nassar (1935) ooit heeft geschreven. Ik begon te lezen, maar kwam na een paar bladzijden al tot de ontdekking dat vertalen van dit erudiete proza geen sinecure zou zijn. Ik had het druk met andere dingen en dus bleef het boek maar liggen op mijn bureau.

Enkele weken geleden las ik tot mijn verbazing een recensie van twee boeken van Nassar die net in het Nederlands waren verschenen, in de vertaling van Harrie Lemmens. Daar ging mijn illusie om ooit de uitgever van Raduan Nassar in Nederland te worden. Prometheus was me voor.

Harrie Lemmens heeft Raduan Nassar toegankelijk gemaakt voor Nederlandse lezers, ook voor mensen die Portugees lezen, zoals ik, want Nassar is niet gemakkelijk te lezen, vanwege zijn zinsconstructies, enorme lange zinnen van soms enkele bladzijden lang, vanwege het gebruik van typisch Braziliaanse woorden die je soms gewoonweg niet kent maar vooral ook vanwege de inhoud van wat hij mee te delen heeft. Wat hij zegt is vaak, ook in Nederlandse vertaling, behoorlijk ondoorgrondelijk. Hij schrijft vaak associatief. Hij weet echter voortdurend een bepaalde sfeer te treffen die je meesleept in het verhaal. Je beseft, voelt gewoonweg aan, dat je hier iets heel bijzonders zit te lezen. Wat je leest laat je niet los, je wilt verder in het verhaal, je wilt weten waar al die woorden naartoe gaan leiden.

Nassar schreef deze beide boeken in de jaren zeventig. Bijbelse landbouw verscheen oorspronkelijk in 1975 en Een glas woede in 1978. Daarna was het zo’n beetje voorbij met de literatuur voor Nassar. Hij gooide het bijltje erbij neer en werd fazendeiro, boer maar dan op z’n Braziliaans, groots en meeslepend.

Beide boeken zijn geschreven in de ik-vorm en vormen bespiegelingen over het leven. Intensief, een vloed van gedachtenspinsels, lange zinnen met een wat excentrieke interpunctie, associatief en sfeervol. Niet zo vreemd dat hij na deze boeken stopte met schrijven, want als je zo schrijft ben je op een gegeven moment klaar. Hoe kun je nog verder gaan?
Waar gaat Bijbelse landbouw over? Over een jongeman, André, die de boerderij van zijn ouders verlaat omdat hij het archaïsche leven op de boerderij (Nassars ouders waren Libanese immigranten) zat is, maar hij wordt teruggehaald door zijn broer. Het gaat over simpel plattelandsleven versus een intellectueel bestaan, over het je ontworstelen aan je milieu, Bijbelse normen en waarden die overboord gaan, seks, incest, een broeierige sfeer.  

Dan Een glas woede. Een man brengt de nacht door op zijn boerderij met zijn geliefde, een journaliste. Ze hebben seks, douchen en ontbijten. Als zij op het punt staat weg te rijden ontdekt hij dat de mieren een stuk uit zijn heg hebben gevreten en hij ontsteekt in woede. Er ontstaat een bizarre ruzie tussen hem en zijn geliefde, ze maken elkaar uit voor van alles en nog wat. Het levert heftige scenes op die seksueel getint zijn en agressief. Op een gegeven moment slaat hij zijn geliefde een paar maal in het gezicht, maar zelfs daarna neemt het erotische aspect weer de overhand. Het doet je onwillekeurig denken aan de perikelen rond Camiel Eurlings die zijn lidmaatschap van het IOC-bestuur opgaf vanwege het feit dat hij zijn vriendin tijdens een ruzie mishandeld had. Ergens las ik dat ze hem ‘homo’ genoemd had, misschien een roddel. De vrouw in het verhaal van Nassar noemt de man op een gegeven moment ook homo, ondanks het feit dat de seks haar in het begin van het boek blijkbaar uitstekend bevallen was. Onwillekeurig ga je denken, er kan meer achter ‘huiselijk’ geweld schuilen dan je zo op het eerste gezicht denkt. Veroordelen is gemakkelijk, maar wat voor passie en furie gingen ermee gepaard?
Nassar citeert uit de wereldliteratuur, is dus beslist geen eenvoudige boerenjongen uit de binnenlanden van Brazilië, die toevallig een paar meesterwerken heeft geschreven. Hij is universitair geschoold. Hij schreef deze boeken rond zijn veertigste en werd zoals gezegd daarna landbouwer/konijnenhouder. Wat doet het ertoe wat zijn beweegredenen waren. Hij bracht literatuur en leven samen. Geen strikte scheiding. Prachtig.

Braziliaanse literatuur (waaronder Guimarães Rosa, Dalton Trevisan, Graciliano Ramos) is onovertroffen vertaald door August Willemsen. Maar Willemsen is allang dood en Harrie Lemmens vertaalt ook allang uit het Portugees (o.a. Eça de Queiroz, José Saramago), daar niet van, maar is toch wel de man die je als waardig opvolger van Willemsen kunt beschouwen. Want geloof me, vertalen uit het Portugees is niet gemakkelijk, vooral niet als je er in het Nederlands een even pakkend boek van wilt maken als in het Portugees.

De twee boeken van Raduan Nassar zijn bepaald niet dik. Je moet er echt even voor gaan zitten en het gelezene over je heen laten komen. Zoals je Bruno Schulz of Proust over je heen moet laten komen. Hallucinerende literatuur. Probeer niet de betekenis van wat er precies gezegd wordt te bevatten.
​

Raduan Nassar – Bijbelse landbouw.
​Uit het Portugees vertaald door Harrie Lemmens. Prometheus, Amsterdam. 200 blz. € 19,99.
Raduan Nassar – Een glas woede. Uit het Portugees vertaald door Harrie Lemmens. Prometheus, Amsterdam. 80 blz. € 12,99.